Одоогоор засаглалын тухай их ярих болсон боловч,гол хоёр засаглалын асуудлаа тойрсоор байгаа билээ. Энэ бол нэгдүгээрт төрийн засаглал, хоёрдугаарт орон нутгийн засаглал.
Энэ хоёр засаглал зөв биш байгаа учраас хөгжих бүх оролдлого үр дүн муутай байгаа юм. Энэ хоёр зөв болоогүй цагт аливаа нэгэн засаглалын шинэчлэл,цахим засаглал, тогтвортой хөгжил, өрсөлдөх чадвар , гэх мэтийн гоё гоё яриа нөгөө “ майга ...юуг ...яаж ч оо энгэсэг түрхээд нэмэргүй” гэдэг болж байгаа юм.
Төрийн засаглал ,бүтэц хямралд байна гэдгийг бараг бүх намынхан хэрэг дээрээ зөвшөөрсөн боловч эрх авсан дөрвөн жил нь үүнээс үнэтэй учир энэ асуудлыг орхисоор байна. Харин засаглалын нэг гол хэлбэр орон нутгийн засаглалыг ямарч үед засч болно. Энэ бол хамаг хөрөнгө оруулалт , бодлогын хөгжлийг үр дүнгүй болгож буй орон нутгийн засаг захиргааны нэгжүүдийн асуудал юм. Манай улсыг дээрээс нь харвал хэт их төвлөрч асуудалд баригдсанаа гайхуулсан нэг хот, өөрийнхөө түвшинд улсаас бүх юм шаардсан 21 жижиг хошууд байна.
Гадаадын хөгжилтэй орны нүдээр харвал ердөө л энэ.1990 ээд онд шавар байшингууд дунд байсан Өвөр монголын хошуудын дарга нарыг манай аймгийн дарга нар төвтөө урихаас ичмээр болсон.Тэдний хошууны төвүүд Эрдэнэтийн хэмжээний хотууд болсон. Гэтэл бид өнгөрсөн 30 жилд нэг хотдоо хүнийхээ талыг цуглуулж жигд биш хөгжлийн “гайхамшгийг” харуулж чадлаа.
Гурван сая гаруйхан хүнтэй хирнээ гурван Франц, хэдэн Япон ,Солонгос багтаах уудам нутаг ,их баялаг,бараг зуун сая хүрдэг малтай байдаг. Гадаадын орнуудын мужлалыг сонирхож үзэхэд 200 сая хүнтэй том оронд ч , 2-3 сая хүнтэй жижиг оронд ч манайх шиг утгагүй , үр дүнгүй мужлал алга. Манай хөрш БНХАУ ын Өвөр монгол, ОХУ ын Сибирийн муж ,аймгууд гэхэд л 1,5-2,0 сая хүнтэй ,төвүүд нь 300-600 мн хүнтэй хотууд байна. Бараг 1.4 тэрбум хүнтэй БНХАУ 34-35 муж,хотод хуваагддаг бөгөөд аль ч мужийг Бээжингээс ямар нэгэн шалтгаанаар хэдэн жил тусгаарлавал ямарч зүйлийн сааталд орохооргүй байна.
Тодорхой хөгжлийн шатдаа олон орон засаг захиргааны хуваариа өөрчилж ирсэн бөгөөд 30 аад жилийн өмнө Швед,Япон,Солонгос зэрэг орон өөрчилсөн нь ихээхэн дэвшлийг авчирсан байна. Аливаа орны мужууд орон нутагтаа аль болох өөрийн амьдрал ,үйлдвэрлэл, соёл , боловсролын хэрэгцээг хангаж , бодлого технологийн хэгжлийн асуудлуудаараа л улсынхаа төр засагтай харьцаж амьдардаг байна.
Тэр байтугай нийслэл байгаа мужаа чирч явдаг захын мужуудтай Америк,Хятад зэргийн орнууд ч байна.
Гэтэл бид “Наран туул “ захаасаа хамааралтай бүх мужуудтай , ченжүүдийн махны үнээс хамааралтай амьдралын түвшин, имфляцтай нийслэл хоттой улс байх жишээтэй . Харин нийслэл маань нь мужийн төв ч юм шиг ,нийслэл хот ч юм шиг. Энэ бүгдийн гарц бол орон нутагт биеэ даах ,хөгжлөө болон амьдралаа авч явах чадвартай мужуудтай байх явдал. Нэгэнт махаар жишээ авсных улсын нийслэлд заавал мал орж ирдэг биш ,эцсийн бүтээгдэхүүн болсон хиам, янзалж ангилсан мах мужуудаас орж ирж байвал дэлхийн жишигт нийцэх билээ.
Одоогийн ,бурхнаас заясан мэт айгаад хүрч чадахгүй байгаа 21 “мужуудаа “ харъя. Ихэнхийн нь хүн ам цөөрсөөр байна. Удахгүй 20-30 мянган хүнтэй “мужуудтай” болох ирээдүй ойрхон байна. Төв нэртэй 15-20 мн хүнтэй “хотуудад” нь ямар ч боловсон хүчин , үйлдвэрлэл үйлчилгээ суурьшин тогтохгүй хориод жил боллоо. Энд Эрдэнэт ,Дархан ,Чойбалсан хотуудыг яриагүй болно. Манай хөгжлийн хөтөлбөр, олон зорилтуудад “ Засаг захиргаа ,нутаг дэвсгэрийн нэгж бие даан хөгжих нөхцлийг бүрдүүлэх”, “ Хөгжлийн бодлогод нийцсэн засаг захиргаа ,орон нутаг дэвсгэрийн нэгжийн оновчтой хуваарилалтыг бий болгож ,орон нутгийн биеэ даасан байдлыг хангах “ гэсэн өгүүлбэрүүд олонтаа тааралдах боловч бодит ажил болсон нь үгүйгээр одоо хүрч байна.
Өмнөх хөгжлийн хөтөлбөрүүдэд 5 бүс болгон хөгжүүлэхээр ярьдаг байсан боловч “Алсын хараа 2050” хөтөлбөрт 6 бүс болгохоор төлөвлөжээ. Үүнийгээ жаахан зориглоод л 9 юм уу 10 болгоход л боллоо. Бүсчилсэн хөгжлийг 1990 ээд оноос ярьж ,олон цаг үеийн аймгийн засаг дарга нар нүсэр нүсэр уулзалтууд хийж цаг барцгаасан даа.
Гэвч тамга барьсан “вант улсууд” өөрсдийн хүссэнээр л явдаг. Яагаад гэвэл тэдний төсвийн зарцуулалтыг бүс барьдаггүй , засаг дарга нар зүгээр л нэг ТББ ын гишүүд . Бүс ирээдүйд ч өгөөж өгнө гэдэг эргэлзээтэй . Иймд нэг аймаг нь 150-250 мн хүнтэй байхаар бодож 9-10 том аймаг болгох судалгаа ,тооцоо хийх цаг аль эрт болоод байна. 1992 онд шинэ Үндсэн хууль яригдаж байхад 9 аймаг болгох нэг хувилбар яригдаад унтарсан гэдэг. Шуурхай хийж шийд гаргахгүй бол одоогийн 21 аймагаар төлөвлөж буй хөгжлийн бодлого ,хөрөнгө оруулалт улам үр ашиггүй байсаар байна.. Эрчим хүч ,дэд бүтцийн хөгжилд ч чөдөр болж байна. Орон нутгийн засаг захиргааг томсговол 80-150 мянган хүнтэй төв хотуудтай болох бөгөөд ,ийм хотод арьс түүхий эд,ноос ноолуур, мах сүүний,бусад хүнс хөнгөний үйлдвэрүүд заавал байхаас гадна дээд сургуулиудын салбар болон ,үндсэн сургууль нь ч байх боломжтой болно. Мөн томоохон эмнэлгүүд байх учир иргэд элдэв жижиг асуудлаар нийслэл зорих ,тэнд бөөгнөрөх ч шаардлагагүй болно. Мөн ийм хотуудад одоогийнх шиг зуухнууд биш 50-100 МВт ын чадалтай Дулааны Цахилгаан Станцууд баригдах учир улсын Эрчим хүчний системд ч сайнаар нөлөөлнө.
Монгол улс нь газар нутаг том , импортын үнэтэй түлш шатахуун хэрэглэдэг,бөөний тээвэрлэлт хөгжөөгүй орон учир тээвэрлэлт, зорчилтын зардал өндөр оронд ордог. Иймд аль болох түүхий эд орон нутагтаа эцсийн бүтээгдэхүүн болох , үйлдвэрлэл үйлчилгээ ,сургууль боловсрол ,эрүүл мэндийн асуудал орон нутагтаа шийдэгдэж байх нь ард иргэдийн амьдралын өртөг,улсын эдийн засаг ,төсөвт ч сайнаар нөлөөлөх юм.Мөн аймаг нь өөрөө дотроо зах зээлийн хувьд томрох учир жижиг дунд үйлдвэрүүд нь үр ашигтай болохоос гадна ,орон нутгийн барилгын болон бусад үйлдвэрлэл үйлчилгээний компаниуд нь томорсноор хөрөнгө оруулалт ч нутагтаа үлдэх болно. Одоогоор хөрөнгө оруулалт ,худалдаа үйлчилгээний 70 хувь нь нийслэл болон нийслэлийн компаниудад ноогдож байна.Үүнээс гадна орон нутгийн үйлдвэрлэл үйлчилгээг дэмжих, шинэ техник технологи нэвтрүүлэхэд захиргаадалтийн механизмийг зөв ,үр дүнтэй хэрэглэх боломж үүснэ. Мужууд жинхэнэ техник технологийн ,үйлдвэрлэлийн хөгжлөөр ,хамгийн гол нь ард иргэдийнхээ амьдралын төвшнөөр өрсөлдөх болно. Энэ нь бөх ,мориороо, нутагархалтаараа өрсөлдөж байснаас хамаагүй эрүүл байх юм.
Ийм аймгуудад бүх төрлийн инженер техникийн мэргэжлийн хүмүүс ,өндөр зэрэглэлийн эмч нар ,эрдэмтэн багш нар ямарч америк ,солонгосыг бодолгүй амьдран суурьших учир тэд нараас засаг дарга нар ,ИТХ ын тэргүүлэгчид гарах болно.
Тийм боловсролтой хүмүүс одоогийнх шиг 300 сая төгрөгөөр аймгийн хаалга барих шийдвэр гаргахгүй ,харин аймгийн технологийн хөгжил талд шийдвэр гаргах болно. Олон төрлийн хөтөлбөрүүд байгаа боловч улсын аж үйлдвэрийн хөгжилтийг нутаг дэвсгэрийн хөгжилтэй уялдуулсан нухацтай шийдсэн хөтөлбөр алга байна гэж хэлэхэд болно. Сум болгонд нэг жижиг үйлдвэр гэж ярьдаг нэг нам байхад , нэг зуун үйлдвэр гэж ярьдаг өөр нэг нам байх жишээтэй. Харин орон нутгийн засаг захиргааг шинэчлээд ,үүнийхээ дагуу аж үйлдвэржилтийн аль ч сонгууль,намаас хамаардаггүй бодлого гаргаад хэрэгжүүлвэл мужууд ямарч намын дөрвөн жилд амьдралаа аваад явдаг болно.
Орон нутгийн засаг захиргааг томсговол нилээд шинэ аймгууд говь хангай хосолсон нутагтай болохоор байгаа нь нүүдэл суудал ,оторлолт,байгалийн нөөц ашиглалт зэрэг олон асуудлыг аймаг дотроо шийдэх юм.
Ойролцоо жишгээр бодоход одоогийн хоёр оос илүү аймаг буюу 100-120 мн хавтгай дөрвөлжин километр нутагтай ,4-8 сая малтай , 160-230 мн хүн амтай,30-36 сумтай , 2-5 ашигт малтмалын орд дахь олборлож баяжуулах үйлдвэрүүд ,хөнгөн хүнсний дотоодын ба экспортын бүтээгдэхүүний үйлдвэрүүд бүхий аймгууд үүсэх боломжтой . Холбоо мэдээлэл хөгжин ,төрийн ажил цахимжсан одоо үед 15 сум удирдах 36 сум удирдах нь аймгийн захиргаадад ялгаагүй юм. Харин ч одоогийнхоос олон нэгжид аль альны нь сайн талыг нэвтрүүлэх , төв хотынхоо инженерчлэл , технологийн дэвшлээр олон сумдын амьдралд эрчимтэй нөлөөлж хөгжүүлэх , хурцаар яригдаж буй цус ойртолтыг багасгах зэрэг сайн тал гарах юм. Шинэ аймгуудын хилийг заавал одоогийн аймгуудын хилийг баримтлах замаар байгуулах шаардлагагүй юм. Ерөөсөө төв хотынхоо үйлчлэх хүрээ ба зам харилцаа ,газар орны байдалд зохицуулан шинжлэх ухааны үндэстэйгээр ,алсыг бодож шийдвэрлэвэл таарна. Эхний удаад сумдын хилийг хөндөх шаардлагагүй. “Сумд олон байна , бараг цомтгоод 150-200 болговол таарна “ гэсэн яриа явдаг боловч , сумд нь хөдөөгийн иргэдтээ хамгийн ойр анхан шатны нэгж учир энэ асуудлыг томорсон аймгууд өөрсдөө шийдэж болно.
Сумын сургуулийн хүүхэд нь 100 -800 ын хооронд хэлбэлздэгч бараг адил урсгал зардал гаргадаг гэдгээс эхлээд олон асуудал бий нь үнэн. Үүнийг шийдэх олон аргууд бий. Алсдаа баг болох сумдууд ч байгаа. Хамгийн гол нь эхний алхамд томорсон аймгууд буюу орон нутгийн биеэ даасан хөгжлийн тулгуур болж чадах мужуудаа байгуулж авах явдал юм.Хэрэв 9-10 ийм мужтай болвол Засгийн газар болон яамдууд хөрөнгө мөнгө нэхсэн 21 жижиг хошуудтай биш , бодлого ярих хөгжлийн түншүүдтэй болно.
Ийм аймгуудын Засаг Даргын Тамгийн газруудад чадвартай боловсон хүчин авах боломж ч илүү байх юм. Үүний тулд үйлдвэржилт ,боловсрол ,эрүүл мэндийн үйлчилгээний төв байх гол хотуудаа сонгож ,эдгээр хотуудыгаа орон нутгийн хөгжил ба амьдралын татах хүч болгоё. Ийм хотуудад Эрдэнэт ,Дархан, Чойбалсан , Ховд , Мөрөн,Улиастай, Бор-Өндөр , Цогтцөций ,Баянхонгор зэргийг гэж тооцоод одоо ба ирээдүйг бодож судлаж үзэх нь зүйтэй бол уу. Том аймгууд нь нийслэл хотын амьдралд маш сайхан ирээдүйг авчрах болно.Томсгосон аймгууд нь хүн ам 5 сая , 10 сая болоход улам нөлөөгөө илүүгээр харуулах бөгөөд ,дөрвөн уулан дундах нийслэлээ 2 сая хүнтэй болохоос аврах юм.
Нийслэл нь сая хүрэхгүй хүнтэй байснаас дэлхийн хөгжлөөс хоцордоггүйг Скандинавийн орнуудын жишээнээс харж болно. Гадаадын жуулчид ч овоолсон барилгатай хот харах гэж ирэхгүй уудам нутагтаа жигд хөгжлийг цогцлоосон монгол орныг үзэхээр дуртай ирцгээх болно. Одоогийн Засгийн газрын Боловсролын яамнаас гаргаж буй Дээд сургуулиудыг ирэх оноос орон нутаг дахь Эрдэнэт,Дархан ,Чойбалсан ,Ховд зэргийн хотуудад хэсэгчлэн болон бүтнээр нь гаргах шийдвэр нь хэрэг дээрээ орон нутгийн хөгжлийг дэмжиж , төвлөрөлийг сааруулахад чиглэсэн маш зөв шийдвэр юм. Нийслэлийн гэр хороололд зөвхөн оюутан дагаж ирж түр маягаар суурьшсан 100-120 мянган өрх байгаа гэсэн судалгаа байдаг.
Орон нутгийн хотуудад олон салбарын үйлдвэрүүд нийслэлээс гарч очих болон ,шинээр байгуулагдахад мэрэгжилтнүүдийн төвлөрөлт тэнд үүсэх учир хотын хүн ам 1,0- 1,2 сая хүртэл хорогдох ч боломж байна. Нийслэлийн гэр хорооллын иргэд орон нутгийнхаа хөгжилд оролцохоор эсрэг нүүдэл хийх ч магадлалтай . Орон нутгийн дундын хотууд үүсгэх зардлыг ерөөсөө шинээр нэмэгдэж гарч буй зардал гэж ойлгох хэрэггүй юм . Энэ бол зүгээр л нийслэлд болон хаана ч хийгдэх байсан хөгжлийн хөрөнгө оруулалт . Зүгээр л байрлал нь өөр газар . Утаа багасгах мөнгөө харин хамгийн зөвөөр гаргалаа гэж ойлгож болох юм.Мөн орон сууцжуулах, түрээсийн шинэ байрны зэрэг барилгажилтын хөтөлбөрүүдээ байрыг нь өөрчиллөө л гэсэн үг. Нийслэлийн түгжрэл арилгахад зориулан агаарын зам ,метро мэтийг ярихаас өмнө тэр зардлаар дээд сургуулиудыг гаргаад ,орон нутгийн хотуудыг эхлээд томсгоод үзвэл яах бол.
Харин шинэ хотуудыг сайхан төлөвлөлттэй ,эрүүлээр байгуулвал таарна. Уул уурхайн хаялга их орж байгаа ч Даланзадгад сайхан төлөвлөлтэй хотын дүрд орсон гэхэд хэцүү. Иймд нэгэнт уул уурхай , эрчим хүчний үйлдвэрүүдийн зангилаа төв болж байгаагаар нь Цогтцөцийг говийн бүсийн шинэ засаг захиргаа ,боловсролын төв болговол зохистой мэт. Зарим уул уурхайн дээд сургуулиудыг Дорноговьд гэсэн чиглэлийг эргэж харах бол уу гэж найдна.
Олон салбарын эрдэмтэн ,судлаачид ,улс төрчид өөрийн санал шүүмжийг нэмэрлэх бол уу ,гэж энэхүү нийтлэлийг толилууллаа.
Инженер Л.Сандаг
