З.БАТЦЭЦЭГ
Туйлуудад тархсан асар том мөсөн хэсгүүд нь манай гаригийн хамгийн чухал температур зохицуулагчдын нэг юм. Мөсөн голууд нь гадаргууг хэт халалтаас хамгаалж, далайг үерлэхээс хамгаалдаг. Сүүлийн үед блокууд идэвхтэй хайлж эхэлсэн бөгөөд энэ нь дэлхийн өнцөг булан бүрт байгаа хүмүүсийн амьдралд шууд нөлөөлж байна. Байгалийн гамшиг, хэт халалттай тулгарна. Эрдэмтэд нөхцөл байдал муудна гэж таамаглаж байна. Дэлхий эцэс төгсгөлгүй халуун орон, цөл болон хувирч, хүн төрөлхтөн цэвэр агааргүй үлдэх аюултай юм.
Уур амьсгалын өөрчлөлтийн улмаас дэлхийн өнцөг булан бүрт мөсөн голууд хайлж байна. Тэдний ихэнх нь Еврази, Хойд Америк, Хойд туйлын арлууд, Атлантын далай, Номхон далайн зарим хэсгийг хамардаг Хойд туйл дахь өвөрмөц физик, газарзүйн бүс нутагт төвлөрдөг. Манай гаригийн хамгийн өмнөд хэсэгт орших Антарктидын тивд чухал мөсөн бүрхүүлүүд оршдог. Гималайн нуруу, Альпийн нуруу, Хиндукуш, Памир, Тянь-Шань дахь мөсийг мөн дэлхийн дулаарлын үзүүлэлт гэж үздэг аж.
Манай гараг дээрх мөсний хамгийн том хуримтлалыг Антарктидын мөсөн бүрхүүл гэж нэрлэдэг. Энэ нь Антарктидын нутаг дэвсгэрийн 98 хувийг эзэлдэг бөгөөд түүний талбай нь 14 сая хавтгай дөрвөлжин километр гэж тооцогддог. Гренландын мөсөн бүрхүүл нь 1.7 сая хавтгай дөрвөлжин километр талбайг эзэлдэг бөгөөд энэ нь АНУ-ын Техас мужаас гурав дахин том юм.
Энэ хоёр нь дэлхийн цэнгэг усны мөсний 99 гаруй хувийг агуулдаг. Өвлийн улиралд хангалттай хэмжээний цас унаж, зузаан мөс үүсдэг бөгөөд зуны саруудад энэ нь хайлж амждаггүй тул үүний үр дүнд цасны давхарга цаг хугацааны явцад хуримтлагддаг. Мөсөн гол үүсэхэд далайд үүссэн мөсөн талстууд, усны гадаргуу дээр хаягдсан давсууд ч мөн адил хамаарна. Гэсэн хэдий ч сүүлийн хэдэн жилд эрдэмтэд энэ үйл явц бүтэлгүйтсэнийг анзаарсан. Дэлхийн дулаарлын улмаас хуримтлагдсан цас жил бүр хайлж, мөсөн голын талбай багассаар байна. Америкийн сансар судлалын НАСА агентлагийн мэргэжилтнүүд олон жилийн турш хиймэл дагуулын тусламжтайгаар мөсөн бүрхүүлийн өөрчлөлтийг ажиглаж байгаа. Тэд Антарктид болон Гренландын мөс 2002 оноос хойш багассаар байгааг тогтоожээ. Эхнийх нь жил бүр 152 тэрбум тонн, сүүлийнх нь 274 тэрбум тонн массаа алдаж байна. Мөсөн бүрхүүлийн масс буурч байгааг дэлхийн эрдэмтэд тэмдэглэжээ. 2022 оны зургадугаар сард Мэн их сургууль, Британийн Антарктидын судалгаа, Лондонгийн Эзэн хааны коллежийн мэргэжилтнүүд Антарктидын мөсөн голууд сүүлийн 5500 жилд байгаагүй хурдацтай ухарч байна гэсэн дүгнэлтэд хүрчээ.
Мөсөн бүрхүүлийн бууралт нь түүний дээд амжилтыг байнга эвдэж байна. 2022 оны хоёрдугаар сард Хятадын эрдэмтэд дэлхийн бөмбөрцгийн өмнөд хагаст хоёр сая гаруй хавтгай дөрвөлжин километр талбайтай мөс бүртгэгдсэн нь ажиглалт эхэлсэн 1978 оноос хойших хамгийн муу үзүүлэлт болжээ.
Дэлхийн хамгийн хүйтэн хэсэгт ч агаарын температур нэмэгдсэний улмаас мөсөн голууд багасч байна. Уур амьсгалын өөрчлөлт нь хүйтэн бүс нутгуудад халуун орон, цөл биш ч температурын томоохон өөрчлөлтийг бий болгож байна. Тиймээс Антарктидад хаврын улиралд ердийнхөөс 35 хэмээр халуун байсан аж.
Туйлуудаар тархсан мөсөн голууд нь маш бага температураас үүссэн мөсний асар том хэсгүүд биш юм. Тэд хэд хэдэн чухал үүргийг гүйцэтгэдэг бөгөөд үүнгүйгээр дэлхий дээрх амьдрал ихэнх амьд организмын хувьд тэсвэрлэшгүй байх болно. Юуны өмнө мөсөн голууд нь нарны гэрлийн хүчтэй тусгагчид бөгөөд дэлхийн гадаргуугаас цацрагийн 90 хүртэлх хувийг өөрчилдөг бөгөөд энэ нь гарагийг халуун бөмбөг болж хувирахаас сэргийлдэг.
Заримдаа мөсөн голын үйл ажиллагааны зарчмыг агааржуулагчтай харьцуулдаг. Учир нь тэд температурын тэнцвэрийг хадгалж байдаг. Мөсөн голууд хайлах үед дэлхийн гадаргуу хөргөхөд илүү хэцүү болох тул энэ функц нь уур амьсгалын өөрчлөлтөд заналхийлж байна. Мөсөн блокууд нь их хэмжээний ус агуулдаг. Хэрэв тэд шингэн төлөвт байвал дэлхийн далайн дундаж түвшин нэмэгдэж, өргөн уудам нутаг дэвсгэр үерт автах болно.
Мөсөн голуудыг ихэвчлэн өвөрмөц амьтдын төрөл зүйл амьдардаг амьд лаборатори гэж нэрлэдэг. Антарктид тивд 15 төрлийн халим, далайн гахай, таван зүйлийн оцон шувуу байдаг. Мөсөн голуудын эрэг орчмын ус их планктоноор дүүрсэн байдаг. Амьтад нь хүнсний гинжин хэлхээгээр хоорондоо холбогддог бөгөөд тэдгээрийн нэг холбоос нь алга болох нь бүхэл бүтэн системийг сүйрүүлж, өвөрмөц организмуудыг алдахад хүргэнэ. Үйлдвэрлэлийн бодлогогүй хөгжил нь олон талаараа мөсөнд, үүний үр дүнд дэлхийн өнцөг булан бүрт байгаа хүмүүсийн амьдралд нөлөөлдөг. Мөсөн голууд хайлсны үр дүнд дэлхий дээрх температурыг хэвийн хэмжээнд зохицуулах чадвараа аажмаар алдах юм. Үүний улмаас агаар мандал дахь агаарын массын эргэлт өөрчлөгддөг бөгөөд энэ нь байгалийн гамшигт хүргэдэг. Сүүлийн жилүүдэд хүн төрөлхтөн тэдэнтэй тууштай тулгарсаар. Дэлхийн янз бүрийн бүс нутгууд хэвийн бус халуунд, шуурга, хар салхинд нэрвэгдэж байна.
Зарим улс орон мөсөн голууд болон тэдгээр нь байрладаг бүс нутгийг аврахаар аль хэдийн оролдож эхэлжээ. Шведэд тэд дулааны улиралд тусгай хөнжлөөр хүйтнийг хамгаалах санааг олсон бөгөөд Хелагс мөсөн голыг нарны гэрлээс хамгаалж тусгай брезентээр бүрсэн байв. Үгүй бол гадаргуу нь гурван метрийн өндрийг алдах байсан. Туйл дээр газар нутгийг бохирдуулахгүй, байгалийг бараг хөндөхгүй байхыг хичээдэг. 2011 оноос хойш түлшний тос ашигладаг, тээвэрлэдэг хөлөг онгоцуудыг Антарктидын усанд орохыг хориглосон, түүний асгаралтын үр дагаврыг арилгах нь хэцүү байдаг гэнэ. Эрдэмтэд бүс нутгийг цаашид анхаарч үзэхийг уриалж байна.
Мөсөн голуудыг мөхлийн ирмэг дээр байгаа амьтадтай харьцуулж болно. Тэдгээр нь бараг үл үзэгдэх боловч алга болбол дэлхийд хүчтэй цохилт болно. Уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэхийн тулд цогц ажил хийх шаардлагатай бөгөөд дэлхийн өнцөг булан бүрт мөсөн блокуудыг хадгалах нь хамгийн чухал үе шатуудын нэг байх ёстой. Эс бөгөөс хүн төрөлхтөн хэвийн бус халуунд амьдарч, олон удаа тохиолдох олон гамшигтай тэмцэх шаардлагатай болох эрсдэлтэй байна.
Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин
